بررسی تحلیلی نمودهای اسطوره ای «درخت» و باورهای کهن وابسته به آن در قصه های عامیانه ی هرمزگان.

مطالعات فرهنگی در حوزه ی فولکلور و فرهنگ عامه از اهمیت فراوانی برخوردار است و به صورت های مختلف انجام می شود. یکی از این صورت ها مطالعه ی اسطوره ای فرهنگ عامه است. در این پژوهش، تجلی نمودهای کهن و گاه اسطوره ای «درخت» در قصه های عامیانه ی مکتوب هرمزگان، مورد بررسی قرار گرفته و تلاش شده است اهمیت بازخوانی ادب عامه به عنوان گنجینه-ای سرشار از باورها و نمادهای کهن و اساطیری به طورعام و قصه های عامیانه ی هرمزگان به طور خاص، بیشتر از گذشته مورد توجه پژوهشگران ادب و فرهنگ ایران قرار گیرد و بستر را برای تحقیقات جدی تر در حوزه های فرهنگی و علوم انسانی این منطقه هموار سازد. این پژوهش بر روی قصه های عامیانه ی مکتوب هرمزگان (205 قصه) انجام شده است و نمودهای کهن و اساطیری «درخت» و باورهای پیرامون آن در قصه های مذکور و موارد مشابه آن در اساطیر ملل به ویژه ایران، هند، بین النهرین، یونان، روم و مصر و دیگر اساطیر آفریقایی ارائه می شود. حاصل این پژوهش بدین شرح است که باور درخت در فصه های عامیانه هرمزگان بر دو مبنا دسته بندی می شود؛ جنسیت پذیری درخت و ذی روح بودن آن. برمبنای جنسیت پذیری، درخت به دو دسته ی درخت ـ مرد و درخت ـ زن تقسیم می شود. یکی از پربسامدترین انگاره های اسطوره ای موجود در قصه های عامیانه ی استان هرمزگان، انگاره ی درخت ـ مرد است که در غالب موارد در یکی از صورت های چهارگانه ی: ازدواج دختران با درخت، قدرت درخت در بارورکردن زنان، درخت ـ شاه (مرد) و پیکرگردانی «درخت ـ مرد» و «مرد ـ درخت» نمود یافته است. انگاره ی درخت ـ زن در قصه های عامیانه ی هرمزگان از بسامد کمتری نسبت به انگاره ی درخت ـ مرد برخوردار است و در غالب موارد در یکی از صورت های چهارگانه: ازدواج پسران با درختان، درخت ـ شاه (زن)، پیکرگردانی «زن ـ درخت» یا «درخت ـ زن» و باردار شدن درخت نمود یافته است. یکی دیگر از باورهای اساطیری پربسامد در این قصه ها، باور به «ذی روح بودن درخت» است. این باور صورت های مختلفی را در بر می گیرد که عبارتند از: وصلت درختان با یکدیگر، تسهیل زایمان به کمک درخت، باور به حضور دیو و جن مذکر در درخت، باور به حضور پری و دیو مونث در درخت، پیوند سرنوشت انسان با درختی خاص، تداوم زندگی انسان در درخت، نهی از آزردن درختان به سبب روح ساکن در آن، رسم مجازات و عقوبت انسانها بر درخت و در نهایت آیین قربانی به پیشگاه درخت و کشتزار است. افسانه ها و قصه های عامیانه منبعی سرشار از بن مایه های اسطوره ای و باورهای کهن اقوام است و محملی برای انتقال و حفظ این باورها به شمار می رود. در قصه های عامیانه ی هرمزگان نیز باورهای اساطیری فراوانی دیده می شود. یکی از مهمترین این موارد، باورهای اسطوره ای پیرامون درخت و تجلیات آن است. حاصل مطالب این پژوهش آن است که، انگاره ی اساطیری درخت در قصه های عامیانه ی هرمزگان در دو دسته کلی مطالعه و بررسی شد: 1ـ جنسیت پذیری درخت 2ـ ذی روح بودن درخت یکی از پربسامدترین انگاره های اسطوره ای موجود در قصه های عامیانه ی هرمزگان، انگاره ی درخت ـ مرد است که در غالب موارد در یکی از صورت های چهارگانه: ازدواج دختران با درختان، قدرت درخت در بارور کردن زنان، پیکرگردانی «مرد ـ درخت» یا «درخت ـ مرد» و باور «درخت ـ شاه (مرد)» نمود یافته است. در هر کدام از این حالت ها، گزارش نمودارها را این گونه می توان شرح داد. در قسمت درخت ـ مرد، الگوی اساطیری «ازدواج دختران با درختان» پر بسامدترین صورت تجلی این انگاره و کم بسامدترین، پیکرگردانی «درخت ـ مرد» یا «مرد ـ درخت» است. همچنین باور به قدرت بارورکنندگی درخت یکی از رایج ترین بن مایه های اسطوره ای پیرامون درخت است که به دو صورت بارداری از طریق برگ گل، دانه و گیاه و دخیل و نذر بستن به درخت دیده می-شود. در اساطیر سایر اقوام پیکرگردانی «درخت ـ مرد» یا «مرد ـ درخت» از بسامد بیشتری برخوردار است. انگاره ی درخت ـ زن در قصه های عامیانه ی هرمزگان از بسامد کمتری نسبت به انگاره ی درخت ـ مرد برخوردار است و در غالب موارد در یکی از صورت های چهارگانه: ازدواج پسران با درختان، درخت ـ شاه (زن)، پیکرگردانی «زن ـ درخت» یا «درخت ـ زن» و باردار شدن درخت نمود یافته است. در این انگاره، الگوی اساطیری «ازدواج پسران با درختان» پر بسامدترین صورت این انگاره به شمار می رود و کم بسامدترین الگوی اساطیری، باردار شدن درخت است. در اساطیر سایر اقوام نیز باردارشدن درخت و پیکرگردانی «زن ـ درخت» یا «درخت ـ زن» از بسامد بیشتری برخوردار است. انگاره ی درخت ـ شاه نیز یکی از بن مایه های رایج در قصه های عامیانه ی هرمزگان است که به دو صورت «درخت ـ شاه (زن)» و «درخت ـ شاه (مرد)» به چشم می خورد. این باورها در قصه های هرمزگان به صورت غیر مستقیم دیده می شود. یکی دیگر از باورهای مهم مرتبط با درخت، جاندار انگاری درخت و باور به حضور روح در آن است. این باور صورت های مختلفی را در بر می گیرد که عبارتند از: وصلت درختان با یکدیگر، تسهیل زایمان به کمک درخت، باور به حضور دیو و جن مذکر در درخت، باور به حضور پری و دیو مونث در درخت، پیوند سرنوشت انسان با درختی خاص، تداوم زندگی انسان در درخت، نهی از آزردن درختان به سبب روح ساکن در آن، رسم مجازات و عقوبت انسانها بر درخت، آیین قربانی به پیشگاه درخت و کشتزار. درختان چون جاندار هستند می توانند با یکدیگر ازدواج کنند. در اساطیر اقوام مختلف درختانی که در میان آن ها آیین وصلت و زناشویی برگزار می شود غالباً باید از نوع و جنس متفاوت باشند. حال آنکه در قصه های عامیانه ی هرمزگان این وصلت ها در میان درختانی هم نوع صورت می گیرد. این باور در قصه های عامیانه ی هرمزگان بسیار محدود است حال آنکه در اساطیر سایر اقوام از بسامد بیشتری برخوردار است. درخت علاوه بر بارور کردن زنان به سبب ذی روح بودن در بسیاری موارد، نقش موثری در سهولت زایمان بر عهده دارد. در قصه های عامیانه ی هرمزگان، قرار گرفتن زنان زیر درخت خود منجر به سهولت زایمان می گردد. درخت جایگاه سکونت بسیاری از موجودات به شمار می رود از جمله؛ دیوها (دیو مذکر و مونث)، جن و پریان. در قصه های عامیانه ی هرمزگان و اساطیر سایر ملل این الگوی اساطیری کهن از پربسامدترین باورها درباره ی ذی روح بودن درخت به شمار می رود. باور به پیوند سرنوشت انسان با درخت نیز، نشأت گرفته از باور جاندار انگاری درخت و ذی روح بودن آن است. در قصه های عامیانه ی هرمزگان شواهد معدودی از این نمود کهن اساطیری دیده می شود، حال آنکه در اساطیر سایر اقوام از بسامد بیشتری برخوردار است. یکی دیگر از نمودهای تجلی درخت به عنوان جایگاه روح انسانی تداوم زندگی انسان در درخت است و به اشکال گوناگون از جمله این دو مورد دیده می شود؛ رویش گیاه از مزار انسان و آیین کاشتن گل و گیاه و درخت بر مزار مردگان. این باور در اساطیر سایر ملل گستره ی وسیعی را به خود اختصاص داده است.. یکی دیگر از نمودهای اساطیری کهن که برخاسته از اعتقاد ذی روح بودن درخت است، نهی از آزردن درختان به دلیل تقدّس آنهاست. بسامد این باور در قصه های عامیانه ی هرمزگان اندک ولی در اساطیر سایر ملل از بسامد بالایی برخوردار است. یکی دیگر از باورهای مرتبط با درخت، رسم مجازات و عقوبت انسانها بر درخت است که به نوبه-ی خود از واقعیت استوار وجود روح در درخت نشأت می گیرد. این رسم به صورت مختلف؛ بستن یا آویختن انسانها بر درخت، تنبیه با چوب یا شاخه ی درخت، پاره کردن یا شقه کردن انسان ها به وسیله ی درخت دیده می شود. در قصه های عامیانه ی هرمزگان تنبیه با چوب یا شاخه ی درخت بیشترین بسامد و پاره کردن یا شقه کردن انسان ها به وسیله ی درخت کم ترین بسامد را به خود اختصاص داده است. آیین قربانی به دو دسته ی قربانی انسانی و حیوانی تقسیم می شود. در قصه های عامیانه ی هرمزگان هر دو صورت این قربانی به چشم می خورد و اغلب به شیوه ی ذبح قربانی در زیر درخت انجام می شود. قربانی های انسانی، اغلب به منظور از بین بردن خشکسالی ها و رویش کشتزارها صورت می گیرد، حال آنکه اغلب قربانی های حیوانی به منظور درمان بیماری ها صورت می گیرد و هر چه بیماری ها سخت تر باشد حیوانات بیشتری قربانی می گردند. در اساطیر ملل مختلف، خویشکاری های سه گانه ی درخت به سه صورت دیده می شود: درخت کیهانی، درخت زندگی و درخت دانش. در قصه های عامیانه ی هرمزگان تنها یک صورت از این درختان اساطیری ـ درخت دانش ـ دیده می شود. در این قصه ها درخت دانش به سه صورت قرار گرفتن گنجشک بر روی درخت، درخت سخنگو و قرار گرفتن فرد در زیر درخت و دست یافتن به معرفت نمود یافته است..